Antoni Henryk Radziwiłł (1755-1833) ordynat nieświeski, ołycki i przygodzicki, był politykiem zaangażowanym w sprawy polskie i pełnił w latach 1815-31 funkcję Namiestnika Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Reprezentował on pozycje ugodowe, ale przyczyniło się to do spowolnienia procesu germanizacji Wielkopolski. Był również uznanym kompozytorem i melomanem. Napisał operę do "Fausta" Goethego, której prawykonanie odbyło się w Berlinie w 1816 roku. Córka księcia, Eliza Radziwiłłówna utrzymywała bliskie stosunki z pruskim następcą tronu ks. Wilhelmem, późniejszym cesarzem Wilhelmem I. Jednak pruskie sfery polityczne nie dopuściły do małżeństwa, nawet mimo przychylności króla Prus Fryderyka Wilhelma III.

Urodził się 13 czerwca 1775 roku jako syn Michała Hieronima i Heleny z Przeździeckich. W 1796 roku poślubił stryjeczną siostrę króla pruskiego, córkę Ferdynanda Hohenzollerna, księżniczkę Fryderykę Dorotę Ludwikę[*]

Namiestnikowski tryb życia księcia Antoniego, zmuszał Radziwiłłów do ciągłych podróży i zmian miejsca zamieszkania. Głównymi ich kwaterami były berliński pałac przy Wilhelmstrasse 77, i nie mniejszy w Poznaniu przy placu Kolegiackim, niegdysiejsze Kolegium Jezuickie.
Wędrówki te były podzielone na etapy według pór roku. Czas zimowo-wiosenny najczęściej spędzali w Poznaniu. Natomiast na letnio-jesienny wypoczynek udawali się w Sudety. Tam, w Lądku Zdroju, w miejscowym “Hotelu de Pologne", będącym własnością Radziwiłłów, ich córka Eliza założyła bibliotekę z m.in. polskim księgozbiorem, z myślą o rodakach przybywających do wód. Udawali się również do Ciszycy (Ruhberg) koło Kowar - letniej rezydencji, którą nabyli na własność w 1824 roku.

Śmierć synów, synowej i wnuczki oraz sercowy dramat córki Elizy sprawiły, że czarne chmury spowiły radosne dotąd oblicze książęcej rodziny. Dołączyły do tego coraz chłodniejsze stosunki z Berlinem, co książę odczuwał niezwykle dotkliwie. Zwłaszcza po upadku planów małżeńskich Elizy Radziwiłłówny i Wilhelma Hohenzollerna.
Wykorzystując to, Baumann, nowy prezes Wielkiego Księstwa Poznańskiego, wręcz otwarcie zajmował nieprzychylne stanowisko wobec księcia Radziwiłła.
Cicho omijając nawet zarządzenia królewskie, wszelkimi sposobami germanizował urzędy i sądownictwo Wielkopolski.
Po wybuchu Powstania Listopadowego w Królestwie Polskim, władze pruskie obawiając się podobnych wypadków u siebie, zdecydowanie zaostrzyły antypolski kurs w Prowincji poznańskiej.

Zaniepokojony tymi działaniami książę Antoni, w grudniu 1830 roku udał się do Berlina.
Tu jednak czekała na niego przykra niespodzianka - zawieszenie go w obowiązkach namiestnika.
W tym czasie, 9. grudnia, do Poznania przybył już przyszły, nowy prezes Prowincji, Edward Henryk Flottwel.

Na przełomie stycznia i lutego 1831 roku, brat księcia, Michał Gedeon Radziwiłł, został wodzem naczelnym w Powstaniu Listopadowym. Fakt ten najprawdopodobniej miał decydujący wpływ na zdymisjonowanie księcia Antoniego, choć formalności z tym związane, nastąpiły dopiero w roku 1833.
Następne miesiące, zapowiadały się nie mniej przygnębiająco. Książę dotknięty problemami rodzinnymi, teraz dodatkowo pozbawiony honoru reprezentowania króla, zaczął podupadać na zdrowiu.
Nie czując się dobrze, obawiając się też epidemii cholery jaka szalała w stolicy Niemiec, wraz z całą rodziną na czas jakiś wyjechał do Ciszycy.
I tutaj jednak pogarszający się nadal również stan zdrowia księżniczki Elizy (zmarła na grużlicę w 1834 roku) spowodował, że Radziwiłłowie udali się do Cieplic (Teplic) w Czechach, gdzie aż do następnego lata 1832 roku, przebywali w majątku księstwa Clary et Aldringen - teściów najstarszego z synów, księcia Wilhelma.
Tutaj, jakby dla osłody, Radziwiłłowie przeżywają przyjemne chwile. W październiku żeni się z Leontyną Clary und Aldringen, ich syn, książę Bogusław. Natomiast w grudniu, odbywa się ślub najmłodszej córki - Wandy z księciem Adamem Czartoryskim (1770-1861). Ciszyca pozostaje w rękach rodziny Czartoryskich do roku 1927.

Szalejąca w Berlinie epidemia cholery, nie ominęła również pałacu książęcego przy Wilhelmstrasse 77, dotykając samego księcia. Mimo troskliwej opieki żony i starań lekarzy, 58-letni książę Antoni Henryk Radziwiłł, złamany dymisją, zmarł po kilku tygodniach zmagań z chorobą, 7 kwietnia 1833 roku.

[*] Ze związku księcia Antoniego Henryka z Luizą, narodziło się ośmioro dzieci:
Wilhelm (1797-1870), Ferdynand (1798-1827), Luiza „Lulu” (1799-1808),
Fryderyka Helena (1802-1803), Elżbieta „Eliza” (1803-1834),
Bogusław (1809-1873), Władysław (1811-1831) i Wanda (1813-1845).

Bibliografia:
Baer Oswald, Engel von Ruhberg, Breslau, 1889..
Wielkopolski Słownik Biograficzny, Poznań, 1983.

[Strona główna]