Sudety - stare góry zrębowe

Sudety to góry położone na pograniczu Polski i Czech oraz częściowo w Niemczech. Ze względu na wysokość są one zaliczane do średniogórza europejskiego. Są częścią dużego obszaru zwanego przez geografów i geologów Masywem Czeskim. Większość pasm wchodzących w skład Sudetów rozciągniętych jest szerokim łukiem z północnego zachodu na południowy wschód. Łączna długość Sudetów od okolic Bramy Łużyckiej po Bramę Morawską wynosi ok. 300 km, zaś szerokość - ok. 30-50 km.

Brak jednolitego podziału fizjograficznego Sudetów stanowi niewątpliwie sporą uciążliwość dla wielu pasjonatów krajoznawstwa. Istnieje kilka koncepcji podziału, różniących się między sobą zwłaszcza jeśli chodzi o ich północną granicę i nazewnictwo niektórych granicznych pasm górskich. Dla mnie, jako miłośnika gór, zawsze najbliższy był podział rozgraniczający Sudety na północy od Pogórza Zachodniosudeckiego, Przedgórza Sudeckiego i Płaskowyżu Głubczyckiego - jako obszarów mających charakter przejściowy między krajobrazem nizinnym a wyżyną.

Na zach. krańcu Sudety graniczą z piaskowcowymi Górami Łabskimi (niem. Elbsandsteingebirge) potocznie nazywanymi "Saską Szwajcarią", natomiast na pd.-wsch. Brama Morawska oddziela je od Karpat. Na pn. i pn.-wsch. od Sudetów leży Przedgórze Sudeckie z Pogórzem Zachodniosudeckim, Nizina Śląska i Śląsko-Łużycka, na pd.-zach. - Średniogórze Czeskie i Płyta Czeska, na pd. Wyżyna Czesko-Morawska i Obniżenie Górnomorawskie. Grzbietem Sudetów biegnie granica rozdzielająca duże i ważne krainy historyczne: od pn.-wsch. są to Łużyce i Śląsk, a od pd.-zach. - Czechy i Morawy. W skład Sudetów wchodzą następujące grupy górskie i inne jednostki geograficzne:

Sudety Zachodnie: Góry Łużyckie, Ještědsko-Kozákovský hřbet, Kotlina Żytawska, Góry Izerskie, Karkonosze, Kotlina Jeleniogórska, Rudawy Janowickie, Góry Kaczawskie,

Sudety Środkowe: Kotlina Kamiennogórska, Góry Kamienne, Góry Wałbrzyskie, Góry Sowie, Obniżenie Noworudzkie, Góry Bardzkie, Kotlina Broumovska, Broumovská vrchovina, Góry Stołowe, Góry Bystrzyckie, Góry Orlickie, Kotlina Kłodzka i Rów Górnej Nysy,

Sudety Wschodnie: Masyw Śnieżnika, Góry Złote, Góry Bialskie, Góry Opawskie, Wysoki Jesionik, Niski Jesionik, Hanušovicka vrchovina, Mohelnická brázda, Zabřežská vrchovina, Góry Odrzańskie.

Budowa geologiczna Sudetów: Skały budujące dzisiaj Sudety powstawały w różnych warunkach, w wyniku odmiennych procesów. Najstarsze z nich wielokrotnie przeszły proces fałdowania, uległy też przeobrażeniu. Góry wielokrotnie były wypiętrzane i niszczone. Główne rysy dzisiejszej rzeźby Sudetów powstały w młodszym trzeciorzędzie, kilkanaście milionów lat temu, kiedy to niemal zrównany stary masyw górski uległ ponownie wypiętrzeniu pod wpływem pionowych ruchów skorupy ziemskiej. Niektóre fragmenty zostały wyniesione silniej, inne słabiej. Dzięki temu np. pozostałości starego krajobrazu możemy zobaczyć zarówno na grzbiecie Karkonoszy jak i w dnie Kotliny Jeleniogórskiej. Kiedyś była to jedna powierzchnia, dziś jej fragmenty rozdziela stromy stok osiągający ponad 1000 metrów wysokości względnej. Właśnie kontrasty między stromymi stokami i łagodnymi wierzchowinami są typowym elementem krajobrazu Sudetów. Charakterystyczne jest również to, że obok pasm górskich występują rozległe kotliny otoczone ze wszystkich stron górami. Odwadniające je rzeki przebijają się przez góry głębokimi przełomami.

Zarys budowy geologicznej i rzeźba terenu: Sudety dzieli się na Zachodnie, Środkowe i Wschodnie. Granicę pomiędzy Sudetami Zachodnimi a Środkowymi wyznaczają Brama Lubawska, górny bieg Bobru, Przełęcz Domanowska oraz dolina Nysy Szalonej. Granicę pomiędzy Sudetami Środkowymi a Wschodnimi wyznaczają Przełęcz Międzyleska, wschodni skraj doliny Nysy Kłodzkiej oraz Przełęcz Kłodzka. Przedgórze Sudeckie oddzielone jest od Sudetów wyraźnie widocznym w terenie progiem wykształconym wzdłuż sudeckiego uskoku brzeżnego. Widać to wyraźnie, gdy jedzie się z Wrocławia do Kłodzka lub Jeleniej Góry - Sudety wyrastają nagle z równiny Przedgórza Sudeckiego gwałtownie uciętym wałem. Próg ten ciągnie się - zwiększając stopniowo swą wysokość - na południe od Złotoryi i Jawora, Świebodzic, Bielawy po Złoty Stok. Północną granicę Sudetów wyznacza uskok brzeżny i słabo zaznaczone ich przejście w Pogórze Zachodniosudeckie.

Sudety Zachodnie: Budowa geologiczna Sudetów Zachodnich jest bardzo charakterystyczna, środkową część tworzy wielki batolit granitowy, związany z fałdowaniem hercyńskim, otoczony metamorficznymi seriami skalnymi. Trwające dziesiątki milionów lat procesy denudacyjne doprowadziły do zrównania starych struktur i odsłonięcia granitoidów.

Sudety Środkowe: Pod względem geologicznym przedstawiają strukturę nieckowatą, której oś przebiega zgodnie z ogólnym kierunkiem zrębu sudeckiego (z północnego zachodu na południowy wschód). Obrzeże tej niecki tworzą prekambryjskie, metamorficzne bloki Gór Sowich, Gór Orlich i Bystrzyckich. Nieckę wypełniają warstwy dewońskie, karbońskie i permskie, a na nich leży kilkusetmetrowa płyta piaskowców kredowych, osadzonych w czasie transgresji morskiej. Płyta ta została w trzeciorzędzie zdyslokowana. Część północno- zachodnia uległa wypiętrzeniu i tworzy Góry Stołowe, część południowo wschodnia wypełnia rów tektoniczny Nysy Kłodzkiej. Występujące w spodzie niecki mało odporne warstwy karbońskie (z zawartością węgla kamiennego) wyłaniają się na jej brzegach tworząc obniżenia śródgórskie. W permie nastąpiły warstwowe i żyłowe intruzje magmy, z której powstały porfiry, budujące wzniesienia Gór Wałbrzyskich i Kamiennych. We wschodniej części pojawiają się hercyńskie struktury fałdowe, ścięte uskokami. Dyslokacje utworzyły w trzeciorzędzie zapadlisko zwane rowem Nysy, które dało początek Kotlinie Kłodzkiej, oddzielającej Sudety Środkowe od Wschodnich.

Sudety Wschodnie: Budowa geologiczna różni się od Sudetów zachodnich i Środkowych. Główny blok tworzą zrównane hercyńskie struktury fałdowe o kierunku południkowym, złożone ze skał karbońskich i dewońskich. Są one skośnie ścięte przez dyslokacje, które nierównomiernie podniosły zrąb górski, intensywniej w części północno- zachodniej i środkowej, natomiast część południowo wschodnia przedstawia krajobraz wyżynny. Najwyższe wzniesienia zbudowane są ze skał metamorficznych i wulkanicznych.

Przeszłość geologiczna: Sudety po raz pierwszy zostały wypiętrzone we wczesnym paleozoiku podczas fałdowania kaledońskiego. Kolejne fałdowanie, które wpłynęło na ukształtowanie Sudetów, orogeneza hercyńska, miało miejsce w późnym paleozoiku. Później przez około 200 milionów lat Sudety były niszczone przez czynniki zewnętrzne. W wyniku ich działania Sudety zostały niemal całkowicie zrównane i pokryte dość grubą warstwą osadów, głównie piaskowców i wapieni. Kolejne fałdowanie, które miało miejsce w trzeciorzędzie- fałdowanie alpejskie nie sfałdowało sztywnych i grubych warstw skorupy ziemskiej, tylko potrzaskało je na kilkanaście części i wyniosło każdą na inną wysokość. W ten sposób powstały góry blokowo - zrębowe, składające się z bloków oddzielonych od siebie uskokami tektonicznymi i rozległymi kotlinami. Podczas orogenezy alpejskiej nie zostało wydźwignięte Przedgórze Sudeckie, które jest teraz rozległym, oddzielonym od Sudetów pofałdowanym obszarem, przykrytym w plejstocenie osadami lodowcowymi (głównie glinami i lessami). Również w czasie fałdowania alpejskiego nasiliły się zjawiska wulkaniczne, które trwały aż do czwartorzędu. Ich przejawem były m.in. wylewy bazaltowe. Po zakończeniu orogenezy alpejskiej w Sudetach nastał czas ich niszczenia przez czynniki zewnętrzne (wietrzenie, wspomniane jeż erupcje wulkaniczne, lodowce górskie epoki lodowej - w Karkonoszach).

"Alpejski" charakter krajobrazu w Labským dolu po czeskiej stronie Karkonoszy

Rodzaj krajobrazu naturalnego: Kontrast między stromymi stokami i łagodnymi wierzchowinami jest typowym elementem krajobrazu Sudetów. Charakterystyczne jest również to, że obok pasm górskich występują rozległe kotliny otoczone ze wszystkich stron górami. Odwadniające je rzeki przebijają się przez góry głębokimi przełomami.

Miejsca przekształcone antropogenicznie: Region, szczególnie w części zachodniej, cechuje się znacznym stopniem degradacji środowiska przyrodniczego, przede wszystkim lasów, na skutek emisji pyłów i gazów przemysłowych, w tym zanieczyszczeń docierających z obszarów przemysłowych Czech i Niemiec. Przyroda ożywiona Sudetów została silnie przekształcona pod wpływem działalności człowieka. Tym niemniej zachowały się fragmenty naturalnych zbiorowisk roślinnych, które podlegają ochronie rezerwatowej. Do najcenniejszych zalicza się torfowiska, których największe zespoły znajdują się w Górach Izerskich, a także w Karkonoszach. W różnych częściach Sudetów utworzono rezerwaty leśne. Jednak lasy sudeckie w ostatnich dwóch dziesięcioleciach doznały znacznych zniszczeń w wyniku oddziaływania zanieczyszczeń atmosferycznych. Klęska ekologiczna w pierwszej kolejności zaatakowała Góry Izerskie, potem Karkonosze i kolejne pasma położone dalej na wschód. Obecnie sytuacja się poprawia. Wiele przestarzałych zakładów zatruwających środowisko zostało zamkniętych, co wpłynęło na zmniejszenie stopnia zanieczyszczenia powietrza. Pozwoliło to wycofać w 1996 r. region jeleniogóski z listy obszarów ekologicznego zagrożenia. Zmiany widać zwłaszcza w Górach Izerskich, które dziesięć lat temu były cmentarzyskiem martwych drzew, a dziś olbrzymie połacie porasta już młody las.

Rejony ruchu turystycznego: Warunki klimatyczne, urozmaicony krajobraz, walory lecznicze i dobre zagospodarowanie turystyczne z gęstą siecią znakowanych szlaków pieszych i ścieżek dydaktycznych, a także historyczne i kulturowe walory tej ziemi sprawiają, że Sudety są bardzo atrakcyjnym regionem turystycznym Polski. Liczne zabytkowe miasta i zespoły urbanistyczne, stare osadnictwo wiejskie, piękne parki i ogrody, tysiące zabytkowych obiektów architektonicznych, wśród nich kościoły, zamki i pałace, stare fortyfikacje i twierdze, podziemne fabryki zbrojeniowe w rejonie Głuszycy i Walimia - czynią ten region skarbnicą pamiątek historycznych. Sudety dla miłośnika przyrody to wiele osobliwości, zwłaszcza na terenach Karkonoskiego Parku Narodowego i Parku Narodowego Gór Stołowych, w parkach krajobrazowych i licznych rezerwatach. Godne uwagi są oryginalne formy wietrzenia piaskowców w Górach Stołowych i granitów w Karkonoszach; wygasłe wulkany w górach Kamiennych, Kaczawskich i Wałbrzyskich, oraz na obszarze przejściowym Sudetów w Pogórze Zachodniosudeckie; malownicze przełomy rzek i wodospady na górskich potokach i wiele innych.

Najbardziej znaną częścią Sudetów są Karkonosze. To najwyższe sudeckie pasmo oglądane od północy z Kotliny Jeleniogóskiej czy Gór Kaczawskich robi duże wrażenie. Na przestrzeni ponad 20 km rozciąga się masywny wał, z którego śmiało strzela w górę wysmukła Śnieżka - najwyższy szczyt Sudetów i całego średniogórza europejskiego, osiągający 1603 m n.p.m. Nic dziwnego, że Niemcy nazwali Karkonosze Górami Olbrzymimi (Riesengebirge). Najbardziej znane obok Śnieżki elementy karkonoskiego krajobrazu to kotły polodowcowe. Wyżłobione w plejstocenie przez lodowce zagłębienia podcinają wierzchowinę stromymi, skalistymi urwiskami o wysokości ponad 100 metrów. Najlepiej wykształcone Śnieżne Kotły w zachodniej części Karkonoszy, jednak najbardziej znany jest kocioł Małego Stawu, w którym leży schronisko "Samotnia". Drugie górskie jezioro w Karkonoszach - Wielki Staw - jest niedostępne. Oglądać je można tylko z wierzchowiny. Największe kotły znajdują się po stronie czeskiej. Innym typowym motywem krajobrazu Karkonoszy są formy skalne. Niemal całe polskie Karkonosze zbudowane są z granitu. Specyficzny sposób wietrzenia tej skały sprawił, że niektóre jej partie oparły się procesom niszczenia i właśnie one tworzą liczne grupy skałek. Większa część Karkonoszy, ze względu na walory przyrodnicze, stanowi od 1959 r. Karkonoski Park Narodowy. W czeskich Karkonoszach park narodowy powstał w 1963 r. Oba parki od 1993 r. maja status światowego rezerwatu biosfery.

Unikatem w skali Polski są Góry Stołowe - jedyne w naszym kraju góry o budowie płytowej, czyli zbudowane z niemal poziomo zalegających warstw nie sfałdowanych skał osadowych (piaskowców i mułowców). Ich rzeźba przypomina nieco krajobraz, jaki można zobaczyć na westernach. Całe pasmo usiane jest malowniczymi piaskowcowymi skałkami, których najciekawsze zgrupowanie znajduje się na Szczelińcu (919 m n.p.m. - najwyższy szczyt w obrębie gór płytowych w Europie Środkowej) i Błędnych Skałach. W 1993 r. dla ochrony tych gór utworzono Park Narodowy Gór Stołowych. Po czeskiej stronie piaskowcowe warstwy skalne noszą nazwę Broumovská vrchovina, a najwyższe formacje skalne leżą w Teplicko-Adršpašskich skałach.

W Masywie Śnieżnika obejrzeć warto rezerwaty przyrody "Jaskinia Niedźwiedzia" w Kletnie i Wodospad Wilczki w Międzygórzu. Z innych sudeckich ciekawostek warto wspomnieć o wystąpieniach skał wulkanicznych - szczególnie licznych w zachodniej części Sudetów.

Przyroda ożywiona Sudetów została silnie przekształcona pod wpływem działalności człowieka. Tym niemniej zachowały się fragmenty naturalnych zbiorowisk roślinnych, które podlegają ochronie rezerwatowej. Do najcenniejszych zalicza się torfowiska, których największe zespoły znajdują się w Górach Izerskich, a także w Karkonoszach. W różnych częściach Sudetów utworzono rezerwaty leśne. Jednak lasy sudeckie w ostatnich dwóch dziesięcioleciach doznały znacznych zniszczeń w wyniku oddziaływania zanieczyszczeń atmosferycznych. Klęska ekologiczna w pierwszej kolejności zaatakowała Góry Izerskie, potem Karkonosze i kolejne pasma położone dalej na wschód. Obecnie sytuacja się poprawia. Wiele przestarzałych zakładów zatruwających środowisko zostało zamkniętych, co wpłynęło na zmniejszenie stopnia zanieczyszczenia powietrza. Pozwoliło to wycofać w 1996 r. region jeleniogórski z listy obszarów ekologicznego zagrożenia. Zmiany widać zwłaszcza w Górach Izerskich, które dziesięć lat temu były cmentarzyskiem martwych drzew, a dziwnie olbrzymie połacie porasta już młody las .

Sudety zasiedlane były już od średniowiecza. Szybko zaczęto eksploatować występujące w nich surowce mineralne, rozwijało się szklarstwo, tkactwo, powstawały liczne warsztaty rzemieślnicze, a z czasem manufaktury i fabryki. Sudety są najstarszym okręgiem przemysłowym w dzisiejszych granicach Polski. Niestety, rabunkowa gospodarka prowadzona w czasach komunistycznych doprowadziła do upadku wielu zakładów, które mając przestarzałe (często jeszcze przedwojenne) urządzenia, nie sprostały w ostatnich latach konkurencji. Sprawiło to, że gospodarka Sudetów przeżywa olbrzymi kryzys, a bezrobocie w niektórych gminach przekracza 50%. Ubocznym efektem braku modernizacji jest natomiast zachowanie w dobrym stanie wielu urządzeń, które stały się już zabytkami techniki. Można je oglądać m.in. w górniczych muzeach w Wałbrzychu i Nowej Rudzie czy w udostępnionej do zwiedzania elektrowni wodnej w Lubachowie. Z górniczej przeszłości Sudetów możemy także się zetknąć oglądając udostępnione w 1996 roku sztolnie po dawnej kopalni złota i arsenu w Złotym Stoku. Z dawną gospodarką związane jest też muzeum w XVI-wiecznej papierni w Dusznikach, muzeum zapałczane w Bystrzycy Kłodzkiej.

Rozwój gospodarczy w dawnych wiekach był podstawą bogactwa rodów szlacheckich i mieszczan. Dzięki temu mogli oni sobie pozwolić na budowanie okazałych rezydencji, fundowanie kociołów i klasztorów. Sudety wyjątkowo szczodrze obdarzone zostały zabytkami architektury. Najstarsze z nich to średniowieczne zamki obronne wznoszone przez Piastów władających księstwem widnicko-jaworskim, które obejmowało większość Śląskich Sudetów. Najbardziej znane warownie to Książ, przebudowany później na rezydencję magnackiego rodu Hochbergów (posiadali też pałac w Pszczynie, dzięki czemu mogli się tytułować książętami pszczyńskimi) i Chojnik - również zamek obronny, który stał się potem siedzibą rodu Schaffgotschów aż do pożaru w 1675 r., po którym nie został już odbudowany.

Z obiektów sakralnych bez wątpienia najcenniejszym jest zespół klasztoru cystersów w Krzeszowie określany jako perła Śląskiego baroku, uznany za zabytek klasy międzynarodowej (dawna kl. 0). Poza tym wspomnieć należy o sanktuariach w Wambierzycach i Bardzie. Po czeskiej stronie jednym z najcenniejszych jest kościół i klasztor benedyktynów w Broumovie. Godne zobaczenia są też m.in. miejskie kościoły parafialne w Kłodzku, Bystrzycy Kłodzkiej czy Jeleniej Górze. Dużą atrakcją jest także XII-wieczny ewangelicki drewniany kościółek w Karpaczu przeniesiony w XIX w. z miejscowości Wang w Norwegii.

W II połowie XIX w. i na początku wieku XX Sudety oplecione zostały gęstą siecią linii kolejowych. Niemal każde miasto otrzymało wówczas połączenie kolejowe. Urozmaicona rzeźba gór zmuszała budowniczych kolei do budowy wielu obiektów inżynieryjnych. Wybudowano więc niezliczone mosty i wiadukty, wydrążono 15 tuneli. Dzięki temu niektóre z sudeckich linii kolejowych stanowią wyjątkową atrakcję dla turystów . Wprawdzie w ostatnich latach wiele stalowych szlaków zostało zamkniętych, ale najatrakcyjniejsza krajobrazowo trasa z Wałbrzycha do Kłodzka funkcjonuje (choć ruch na niej znacznie zmalał). Pociąg tej relacji pokonuje trzy tunele (w tym 1600-metrowy najdłuższy w Polsce tunel pod Kozłem k. Wałbrzycha) i kilka efektownych mostów i wiaduktów.

Sudety to także liczne uzdrowiska. O miano najstarszego kurortu w Polsce spierają się Cieplice i Lądek. Oba powstały już w średniowieczu. Z młodszych uzdrowisk należy wymienić Świeradów, Duszniki, Kudowę, Polanicę i Szczawno. Obok dużych uzdrowisk istnieją też mniejsze - jak Długopole czy Jedlina. W XVIII i 1-szej połowie XIX wieku sudeckie uzdrowiska przyciągały licznych Polaków. Dwoje najsłynniejszych gości z Polski to królowa Marysieńka Sobieska, która leczyła się w Cieplicach i Fryderyk Chopin, który swoje pierwsze publiczne koncerty dał podczas kuracji w Dusznikach (upamiętnia to jego pomnik i coroczne festiwale chopinowskie). Z innych znamienitych gości wspomnieć warto o królach Prus: Fryderyku II i Fryderyku Wilhelmie III i carze Aleksandrze I, którzy gościli w Lądku, Winstonie Churchilu, który odwiedził Kudowę. Listę znanych osobistości odwiedzających sudeckie zdroje można by ciągnąć długo.

Niezbitym dowodem pobytu i wędrówek po Sudetach są wpisy w księgach pamiątkowych schronisk, m.in. Śnieżki. To właśnie z tych, często lakonicznych zapisków, wiemy dziś, że w Górach Ryfeyskich (bo tak kiedyś nazywano Sudety) gościli ludzie tej miary co: Józef Wybicki (1747-1822) – generał w legionach Dąbrowskiego, wojewoda i senator, twórca naszego hymnu narodowego; Teofil Wolicki (1767-1829) – arcybiskup poznański, obrońca narodowego charakteru kościoła polskiego, inicjator budowy Złotej Kaplicy w katedrze poznańskiej – miejsca spoczynku doczesnego naszych pierwszych władców z linii piastowskiej: księcia Mieszka I i króla Bolesława Chrobrego; hrabia Edward Raczyński (1786-1845) z podpoznańskiego Rogalina, inicjator budowy wspomnianej Złotej Kaplicy, fundator pierwszej publicznej biblioteki w Wielkopolsce nazwanej imieniem jego rodu; Hipolit Cegielski (1813-1868) – profesor języka polskiego, łaciny i greki w słynnym poznańskim Gimnazjum Św. Marii Magdaleny, ceniony współpracownik i redaktor znaczących pism poznańskich, kupiec i pionier przemysłu wielkopolskiego, wiceprezes Towarzystwa Naukowej Pomocy oraz Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, oraz wielu innych bardziej lub mniej znaczących Wielkopolan.

| Strona główna | Wielkopolanie w Sudetach | O nazewnictwie Sudetów |