Lech Rugała

O nazewnictwie Sudetów

Nazewnictwo gór, zwanych dzisiaj "Sudetami", przechodziło długą i skomplikowaną ewolucję. Pierwsze zapisane nazwy pasm Sudetów pojawiły się już w II wieku naszej ery za sprawą żyjącego w Aleksandrii astronoma i uczonego Klaudiusza Ptolemeusza. Według wieści zbieranych od kupców i żołnierzy Ptolemeusz rysował mapy dalekich krajów. Góry i pogórza na północy, gdzie według niego żył naród Boiochaimów (dzisiejsze Czechy i Morawy), nazwał Askiburgionem. To w przybliżeniu obecne Jesioniki i obszary wyżynne pogranicza Czech, Moraw i Śląska. Ptolemeusz użył również po raz pierwszy nazwy "Sudety", umieszczając na mapie Germannii Wielkiej i Sarmacji w trudnym dziś do zlokalizowania miejscu nazwę Sudeti Montes. Samo pochodzenie tych nazw nie jest dostatecznie wyjaśnione,

W XVI i na początku XVII wieku humaniści studiujący tekst ptolemeuszowski wiedli spór dotyczący m.in. lokalizacji owych "Sudeti", który był istotny z uwagi na znaną, a wprowadzoną przez Ptolemeusza wspomnianą tu nazwę "Askiburgion". Obie nazwy często identyfikowano, bądź stosowano przemiennie dla oznaczania gór dzielących Śląsk i Czechy. Na mapie Ptolemeusza pojawiła się również nazwa Rhipaei Montes, która określała pasmo górskie dające się w przybliżeniu zlokalizować na północy Czech, z czego Polacy przyjęli nazwę Góry Ryfejskie, jako nazwę zamienną wobec używanej także nazwy Góry Czeskie (Montes Bohemiae). Nazwy tej użył także Walenty Roździeński w poemacie pt: "Officyna Ferraria albo Huta y Warstat Kuźniami szlachetnego dzieła Żelaznego ...", wydanym w 1612 r, w Krakowie.

Góry Ryfejskie (Rhipaeos Montes) przypuszczalnie nazwane zostały tak dzięki swej burzliwości: jedno z lacinskich określeń: burzliwy = rhipaeus. Na podstawie relacji podróżniczych sporządzono w 1561 roku mapę, na której Sudety były oznaczone kopczykami, a w miejscu odpowiadającym położeniu Karkonoszy umieszczono ryfejskiego diabła, który rzekomo miał straszyć ludzi przemierzających te góry.

Była to mapa wykonana przez wrocławskiego matematyka i kartografa Marcina Helwiga pochodzącego z Brzegu i byłego wychowanka Akademii Jagiellońskiej. Jest to postać niesamowitego zwierzaka utworzonego z kilku elementów zoomorficznych, który ma wyraźny kształt heraldycznego wyobrażenia. Stwór taki umieszczony został na zboczach Karkonoszy gdzieś między Śnieżką a Kowarami. To straszydło z Gór Ryfejskich Niemcy nazwali później Riphen Zabel, potem przechrzcili na Rübenzahl, zaś Polacy po II wojnie światowej przetłumaczyli to jako Liczyrzepa.

Czeski humanista Baltimus w swych miscellaneach z 1679 r. podaje, że różni zwą te góry: Karkonoszami (Cerconossios) albo Górami Ryfejskimi (Rhipaeos Montes) lub Górami Obrovskimi, zaś niemcy używają nazwy Riesen Gebirge lub Góry Śnieżne. Na mapie Stanisława Staszica z jego dzieła "O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski", w miejscu, gdzie znajdują się Karkonosze, występuje nazwa "Góry Welikońskie".

Fragment mapy z powojennego wydania "O ziemiorództwie Karpatów..." Stanisława Staszica,
obejmujący wraz z częścią Dolnego Śląska i Wielkopolski - Welikonskie Góry (Karkonosze)
ze Schnee kape (Śnieżką)

Wszystkie pasma górskie leżące na północy Czech określano wspólną nazwą i nazywano najczęściej Górami Czeskimi. Występowały też nazwy takie jak "Góry Olbrzymie", która to nazwa dotyczyła zwykle samych Karkonoszy, ale była ona również rozciągana na całe pasmo gór pogranicza Śląska i Czech. Dopiero w poł. XVII w. za sprawą niemieckiego uczonego i filozofa Filipa Melanchtona (1497-1560) i jego uczniów nazwa Sudety weszła na trwałe do literatury niemieckiej, a później polskiej, wypierając z wolna używaną także (i to od XIII w.) nazwę Gór Czeskich (Montes Bohemiae).

Śnieżka od strony Równi pod Śnieżką na XIX wiecznej litografii
Karola Mattisa z Kowar

Niemcy całe pasmo tych gór, zamieszkałe przez mniejszość niemiecką, nazywali zwykle Sudetami i od 1938 roku (po aneksji terenów przez hitlerowską II Rzeszę) wprowadzili nazwę "Sudetenland" - jako urzędową nazwę prowincji . W jej skład wchodziły również Rudawy, uważane przez niektórych niemieckich geografów za część Sudetów, a które wg aktualnego podziału geograficznego stanowią odrębną krainę geograficzną. Polscy geografowie przyjmują, że na zachodzie Sudety kończą się na Górach Lużyckich. To, co obecnie polscy geografowie uważają za Sudety, przez czeskich geografów jest czasami określane sztuczną i dziwaczną nazwą: "Krkonošsko-jesenická subprovincie", która obecnie zanika.

Należy podkreślić, że Czesi mieli w pewnym okresie żal do Polaków, iż po II wojnie światowej przyjęli oficjalną nazwę Sudety, jako kojarzącą się z polityczną nazwą "Sudetenland" i niemieckim nazizmem oraz użyli jej dla nazwania całego pasma gór graniczących z Czechami. Dziś sprzeciw wobec używania tej nazwy raczej zanika, choć faktem chyba jest, że w Czechach nie istnieje oficjalna, spójna nazwa geograficzna dla całych północnych gór tworzących naturalną granicę z Polską i Niemcami, a nadal używa się nazw poszczególnych pasm górskich i określa się ten region różnymi nazwami. Czesi określali Sudety do 1979 roku jako Sudetská soustava ("Sudecki System"). Od 1979 roku określali ten region jako Krkonošsko-jesenická subprovincie ("Karkonosko-Jesionicka Subprowincja"). Pojęcie "System Sudecki" pojawiło się w podziale orograficznym Czechosłowacji z 1945 roku, opracowanym przez prof. Hromádko oraz w publikacjach V. Häuflera, J. Korčáka i V. Krála z 1960 roku. Po 1989 roku określa się ten region jako Karkonosko-Jesionicka Subprowincja, Sudecka Subprowincja, Subprowincja Sudety albo Sudety.


[powrót] Aktualnie wg polskich podziałów za obszar polskiej i granicznej części Sudetów uważa się: Karkonosze i Pogórze Karkonoskie, Góry i Pogórze Izerskie, Góry i Pogórze Kaczawskie, Rudawy Janowickie oraz Kotlinę Jeleniogórską, Kotlinę Kamiennogórską, Góry Kamienne, Góry i Pogórze Wałbrzyskie, Góry Sowie, Góry Bardzkie, Góry Stołowe, Góry Bystrzyckie, Góry Orlickie, Masyw Śnieżnika, Góry Bialskie, Góry Złote, Góry Opawskie i Kotlinę Kłodzką, a po czeskiej i niemieckiej stronie tych gór do Sudetów zalicza się również (podaję nazwy spolszczone): Góry i Pogórze Łużyckie, Kotlinę Żytawską, Grzbiet Jestedsko-Kozakowski, Karkonoskie Podgórze, Broumowską Wierchowinę, Pogórze Orlickie, Zabrzeską Wierchowinę, Hanuszowicką Wierchowinę, Jesionik i Niski Jesionik.

Wg dzisiejszego stanu granic Sudety są rozdzielone między Czechy (Sudety Czeskie), Polskę (Sudety Polskie) i Niemcy (Sudety Niemieckie):

Część polska:
Sudety Zachodnie: Góry Izerskie, Karkonosze, Rudawy Janowickie, Góry Kaczawskie;
Sudety Środkowe: Pogórze Sudeckie, Góry Wałbrzyskie, Góry Kamienne, Góry Sowie, Góry Bardzkie, Góry Stołowe, Góry Orlickie, Góry Bystrzyckie;
Sudety Wschodnie: Jesioniki, Masyw Pradziada, Góry Opawskie, Góry Złote, Góry Bialskie, Masyw Śnieżnika.

Część czeska
Krkonošská oblast (Západní Sudety): Lužická pahorkatina, Šluknovská pahorkatina, Frýdlantská pahorkatina, Lužické hory, Ještědský hřbet, Kozákovský hřbet, Zvičínsko-koclířovský hřbet, Liščí hřbet, Železnobrodská vrchovina, Podkrkonošská pahorkatina, Jizerské hory, Krkonoše;
Orlická oblast (Střední Sudety): Broumovská vrchovina, Orlické hory;
Jesenická oblast (Východní Sudety): Kralický Sněžník, Hrubý Jeseník, Nízký Jeseník, Zlatohorská vrchovina, Oderské vrchy.

Część niemiecka
Westsudeten: Zittauer Becken.

 

Strona główna | Charakterystyka Sudetów | Wielkopolanie w Sudetach | Górale karkonoscy - rzeczywistość czy mit?